Otyłość jest przewlekłą chorobą, którą powoduje nadmierna podaż energii zawartej w pokarmach w stosunku do zapotrzebowania organizmu. Dochodzi do zwiększenia magazynowania nadmiaru energii w postaci tkanki tłuszczowej. Ten nadmiar tłuszczu z kolei widoczny jest w postaci „dużych brzuchów, grubszych ud”.

» Jak sprawdzić czy masa ciała jest w normie?

Istnieje matematyczny wzór biorący pod uwagę wzrost i masę ciała. Mowa tu o BMI (Body Mass Index) czyli o Wskaźniku Masy Ciała. Obliczając BMI możemy określić ilość tkanki tłuszczowej w organizmie. Liczne badania epidemiologiczne wykazały, że BMI dobrze koreluje z masą tej tkanki oraz umożliwia ocenę zagrożenia śmiertelnością i chorobowością.

Wzór na BMI: BMI = masa ciała [w kilogramach] / wzrost do kwadratu [w metrach]

Oblicz BMI – kalkulator BMI.

Przykładowe obliczenie: Wzrost: 183 cm, czyli 1,83 m Masa ciała: 88 kg

BMI = 88 kg / (1,83 m x 1,83 m) = 26 kg/m2.

Co oznacza wynik „26”?. Istnieje klasyfikacja zaburzeń masy ciała oceniana za pomocą BMI (kg/m2). Od BMI zależne jest ryzyko chorób towarzyszących otyłości (patrz tabela poniżej).

Wynik „26” oznacza więc wg. tabeli przedział „Nadwaga”. Jest to jednak prawie na granicy z przedziałem „Norma”, co przy zastosowaniu diety i wprowadzeniu aktywności fizycznej może oznaczać szybki przeskok do grupy z prawidłową masą ciała.

BMI nie jest wiarygodnym wskaźnikiem zagrożenia chorobami dla kobiet ciężarnych sportowców oraz osób o rozbudowanej tkance mięśniowej, rosnących dzieci i osób w starszym wieku, u których trudno dokonać dokładnych pomiarów wzrostu.

Istnieją również inne metody pomiaru. Można mianowicie określić WHR. Pozwala on określić typ otyłości. Aby określić rozmieszczenie tłuszczu można zmierzyć sobie obwód talii i bioder. Obwód talii (w centymetrach) mierzy się w połowie odległości między dolnym brzegiem żeber a górnym grzebieniem kości biodrowej. Najszerszy obwód bioder (w centymetrach) określa się na wysokości krętarza większego kości udowej. Następnie określa się stosunek obwodów talii do bioder – WHR (waist to hip ratio).

Otyłość wisceralną (typ jabłka) rozpoznajemy, gdy wskaźnik WHR jest równy lub wyższy od 0,8 u kobiet, a u mężczyzn – gdy WHR jest równy lub wyższy od 1,0. Wartości tego wskaźnika poniżej 0,8 u kobiet, a także niższa od 1,0 u mężczyzn, pozwalają rozpoznać otyłość udowo-pośladkową (otyłość typu „gruszka”).

U kobiet częściej występuje otyłość “typu gruszki” (udowo-pośladkowa) natomiast mężczyźni są bardziej predysponowani do występowania otyłości typu „jabłko”, w której tkanka tłuszczowa gromadzi się wewnątrz jamy brzusznej (tłuszcz brzuszny, trzewny). Otyłości typu „jabłko” towarzyszy większe ryzyko rozwoju zaburzeń metabolicznych, prowadzących do nadciśnienia tętniczego, choroby wieńcowej, cukrzycy i innych chorób układu krążenia.

» Co wpływa na wystąpienie otyłości?

Na wystąpienie otyłości wpływa kilka czynników. Omówione zostaną po kolei.

» Czynniki dziedziczne.

Skłonność do otyłości dotyczy często całych rodzin. Stwierdzono, że istnieją ku temu predyspozycje genetyczne. Dokładny mechanizm jest nieznany, w proces powstawania otyłości jest zaangażowanych kilka genów wpływających na przyjmowanie pokarmów i wydatkowanie energii.

» Czynniki fizjologiczne.

Fizjologicznie apetyt regulowany jest wielkością posiłków, ich częstością, składem, smakiem, jest pod kontrolą ośrodkowego układu nerwowego. Na łaknienie ma wpływ szereg tzw. neurotransmiterów, czyli substancji chemicznych używanych przez układ nerwowy do wysyłania informacji i impulsów między komórkami. Przykładowo noradrenalina (hormon) zwiększa apetyt na węglowodany, natomiast serotonina działa przeciwstawnie – czyli obniża chęć spożycia cukrów.

» Czynniki psychologiczne.

Otyłość można traktować jako formę uzależnienia, które spowodować może utratę kontroli nad jedzeniem. Otyłość negatywnie wpływa na jakość życia, bywa że osoba otyła stroni od kontaktu z ludźmi, boi się ich odrzucenia. Paradoksalnie, otyłość może stać się sposobem na życie, wygodnym wytłumaczeniem wszelkich osobistych niepowodzeń, samo jedzenie może być pocieszeniem, służyć odreagowaniu stresu czy rozrywce.

» Styl życia.

Jest to najczęstsza przyczyna otyłości – spożywanie nadmiaru tłuszczu i cukrów prostych oraz brak ćwiczeń fizycznych. Obecnie około 25% Amerykanów powyżej 18 roku życia nie wykazuje żadnej aktywności ruchowej w wolnym czasie. Dla pań mało pocieszającym jest fakt, że kobiety prowadzące siedzący tryb życia są siedmiokrotnie bardziej predysponowane do przybierania na wadze, natomiast mężczyźni czterokrotnie.

Warto wspomnieć o alkoholu, który spożywany w nadmiernych ilościach prowadzi do zwiększonego dostarczania energii („puste kalorie”).

Palenie papierosów obniża nieznacznie apetyt, jednak nie jest to metoda pozwalająca utrzymać masę ciała i zachować zdrowie. Palenie i otyłość są pierwszymi możliwymi do uniknięcia przyczynami zgonów z przyczyn sercowo-naczyniowych.

» Jakie choroby związane są z otyłością?

Otyłość jest związana z częstszym występowaniem wielu schorzeń.

• Cukrzyca typu II – stanowi 90% przypadków cukrzycy. 80 – 90% pacjentów stanowią osoby otyłe. Spadek wagi – nawet o 5 – 10% prowadzi do obniżenia poziomu cukru we krwi i pozwala zmniejszyć dawki leków przeciwcukrzycowych, w tym insuliny.
• Nadciśnienie tętnicze – wzrost masy ciała o 20% powoduje ośmiokrotny wzrost częstości występowania nadciśnienia.
• Hiperlipidemia – czyli podwyższenie poziomu cholesterolu i trójglicerydów we krwi.
• Udar mózgowy – ryzyko jego wystąpienia u osób otyłych jest dwukrotnie większe.
• Niewydolność serca – ryzyko tej choroby u otyłych jest większe około dwóch razy.
• Choroba niedokrwienna serca (choroba wieńcowa) – 40% przypadków tej choroby jest związane z BMI powyżej 25. Prawdopodobieństwo, że osoba otyła będzie miała chorobę wieńcową jest 1,5 raza większe niż u osoby z prawidłową wagą. Otyłość pogarsza także przebieg rehabilitacji pozawałowej.
• Kamica pęcherzyka żółciowego – schorzenia pęcherzyka u osób otyłych występują sześciokrotnie częściej niż u szczupłych.
• Zmiany zwyrodnieniowe stawów – stawy podlegające nadmiernym obciążeniom szybciej ulegają uszkodzeniu, prowadzi to do zespołów bólowych, np. kręgosłupa, stawów kolanowych.
• Nowotwory – u otyłych częściej niż u szczupłych występują nowotwory macicy, sutka, pęcherzyka żółciowego, jelita grubego, prostaty.
• Zaburzenia oddychania w czasie snu – objawiające się m.in. zespołem hipowentylacji bądź bezdechu sennego.
• Żylaki kończyn dolnych – u osoby otyłej gorsze są warunki odpływu krwi z kończyn dolnych. Prowadzi to do nadmiernego wypełnienia krwią żył a w konsekwencji – do powstawania żylaków.
• Zaburzenia hormonalne i powikłania ciąży – częściej występują u otyłych kobiet.
• Zespół polimetaboliczny (tzw. zespół X) – zespół ogólnoustrojowych zaburzeń, na które składają się otyłość wisceralna, upośledzona tolerancja glukozy, zwiększone stężenie insuliny, oporność na insulinę, nadciśnienie tętnicze, zaburzenia lipidowe, choroba niedokrwienna serca.

» Metody leczenia otyłości.

Należy pamiętać o zasięgnięciu opinii lekarza, co do sposobu i tempa planowanego odchudzania. Dieta i wysiłek fizyczny muszą być racjonalnie ustalone, gdyż niewłaściwe samodzielne leczenie może nieść niekorzystne skutki zdrowotne.

» Wysiłek fizyczny.

Wzmożona aktywność fizyczna stanowi jeden z podstawowych elementów każdego programu odchudzającego.

W leczeniu nadmiaru tkanki tłuszczowej zaleca się wysiłki względnie małe np. 1 – 2h marszu, ale regularnie powtarzanych przez długi okres. Początkowo ćwiczenia powinny być prowadzone bez nadmiernego obciążania kolan, bioder i kręgosłupa (basen) a ich intensywność powinna być zwiększana stopniowo. Intensywność ćwiczeń powinna uwzględniać wydolność krążeniowo – oddechową i sprawność ruchową a ich rodzaj powinien być akceptowany przez odchudzającą się osobę i dostosowany do rozkładu dnia.

Ćwiczenia fizyczne ułatwiają utratę energii, wyrównują współistniejące zaburzenia metaboliczne, zapobiega obniżeniu podstawowej przemiany materii po odchudzaniu oraz tzw. efektowi jo-jo (czyli tyciu po odchudzaniu).

» Dieta.

Za otyłość obwinia się w pierwszej kolejności tłuszcz. Jednak w zasadzie prawie wszystko, co zjadamy organizm może wydatkować na energię i magazynować ją w postaci tłuszczu. Nadmiar węglowodanów z diety jest początkowo odkładany w wątrobie w postaci glikogenu. Następnie nadmiar węglowodanów jest przekształcany w tłuszcz. Szczególnie cukry proste (batoniki, czekoladki, cukierki itp.) powodują wzrost masy ciała. W dużo mniejszym stopniu nadmiar aminokwasów – pochodzących z białka w diecie – także początkowo przekształcany jest w glikogen, a następnie w tłuszcz magazynowany w tkance tłuszczowej.

Czy rezygnować całkowicie z tłuszczu? Jest to niedopuszczalne. Tłuszcz jest źródłem energii, nienasyconych kwasów tłuszczowych, nośnikiem witamin rozpuszczalnych w tłuszczach i cholesterolu niezbędnego do syntezy hormonów. Ponadto tłuszcz odgrywa ważną rolę w termoregulacji. Dlatego tak ważny jest udział lekarza czy też dietetyka przy ustalaniu diety!

W procesie odchudzania postępowanie dietetyczne oprócz zmniejszenia kaloryczności posiłków powinno polegać przede wszystkim na ograniczeniu spożycia tłuszczu oraz cukrów prostych. Jednocześnie należy spożywać jak najwięcej warzyw i owoców oraz unikać konsumpcji alkoholu. Ubytek masy ciała i tempo jego uzyskiwania będzie zależało od wielkości deficytu energetycznego – różnicy między energią uzyskiwaną w diecie a wydatkowaną przez organizm. Optymalny deficyt energetyczny zapewnia ubytek masy ciała około 1 kg tygodniowo, a zadowalający – 0.5 kg tygodniowo.

» Leczenie farmakologiczne.

Lekarz może wziąć pod uwagę zastosowanie leków. Dotyczy to zwykle przypadków opornej na inne metody leczenia otyłości wysokiego stopnia. Jest to metoda niestety daleko bardziej niedoskonała niż np. aktywność fizyczna i dieta. W zasadzie na polskim rynku jedynie dwie substancje można traktować jako leki związane z leczeniem otyłości: Orlistat (Xenical) i Sibutramina (Meridia).

» Leczenie chirurgiczne.

W ciężkich przypadkach dużą poprawę można uzyskać leczeniem chirurgicznym. Przeprowadza się gastroplastykę, czyli operacyjnie koryguje się budowę żołądka. Zabiegi te dotyczyć mogą osób z BMI powyżej 40 kg/m2.

Leczenie operacyjne może być zastosowane jedynie u pacjentów dokładnie poinformowanych, zmotywowanych, bez zbędnego ryzyka. Wcześniej niezbędna jest wielospecjalistyczna konsultacja (internista, chirurg, psychiatra i dietetyk).

» Psychoterapia.

Czasem odpowiednie instrukcje dla pacjenta oraz wskazanie emocjonalnych bodźców ułatwia redukcję nadmiaru masy ciała. Analiza zachowań i emocji związanych z żywieniem i zmiany w tym zakresie, wzmacnianie własnej samooceny pacjenta, poznanie i zrozumienie mechanizmów ukrytych za objadaniem się i później opracowanie strategii radzenia sobie z niepożądanymi zachowaniami – wszystko to może przynieść pożądany skutek: obniżenie masy ciała.

» Podsumowując.

Powyższe informacje mają za zadanie przybliżyć wagę problemu, jakim jest otyłość. Z nadmierna masą ciała wiąże się szereg chorób i problemów zdrowotnych. Wizyta u lekarza, porada a następnie właściwa dieta i wysiłek fizyczny – dla osoby otyłej może być sposobem na poprawę komfortu życia, lepsze samopoczucie, uniknięcie nieprzyjemnych dolegliwości w przyszłości, a także na przedłużenie życia. Naprawdę warto dbać o swoje zdrowie, to dobro bezcenne.