Nadciśnienie tętnicze jest chorobą bardzo rozpowszechnioną, to jedna z plag współczesnej cywilizacji.. Najczęściej ujawnia się po czterdziestym roku życia. Często ludzie nie wiedzą nawet o tym, że ta choroba ich dotyczy. Choroba przebiega często bez żadnych objawów klinicznych. Podwyższone ciśnienie tętnicze stwierdzane jest często przypadkowo, podczas rutynowych pomiarów w gabinecie lekarskim. Nadciśnienie tętnicze zazwyczaj „nie boli”, nie przeszkadza w codziennym życiu, a jednak jest bardzo niebezpieczne.

Co to jest ciśnienie tętnicze?

Serce działa jak pompa, z każdym skurczem wyrzucając pewną objętość krwi do aorty, skąd płynie ona do wszystkich naczyń organizmu. Ponieważ przepływ krwi w dużych tętnicach ma charakter pulsacyjny, zatem w trakcie każdego skurczu serca ciśnienie w naczyniu cyklicznie zmienia się. Jego najwyższą wartość określa się mianem ciśnienia skurczowego, a najniższą – ciśnienia rozkurczowego.

Ciśnienie tętnicze odpowiada sile, która sprawia, że krew znajdująca się w naczyniach przepływa przez kolejne rozgałęzienia tętnic. Ta siła nie tylko przesuwa krew przez naczynia krwionośne, ale również “naciska” na ścianę naczynia.

Zbyt wysokie ciśnienie może więc działając długo i przewlekle powoli uszkadzać ściany naczyń, lub bezpośrednio uszkodzić ścianę naczynia, powodując przedostawanie się krwi do różnych tkanek (np. wylew krwi do mózgu).

Co to jest nadciśnienie tętnicze?

Nadciśnienie tętnicze to nic innego jak utrwalone (czyli wykazane w kilku pomiarach) podwyższenie ciśnienia tętniczego powyżej normy. Zgodnie z zaleceniami Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), granicą normy jest 139 mm Hg dla ciśnienia tętniczego skurczowego (“górnego”) oraz 89 mm Hg dla ciśnienia tętniczego rozkurczowego (“dolnego”). Mówiąc krótko: jeżeli po kilkukrotnym zmierzeniu ciśnienia tętniczego wynik jest wyższy niż 140/90 wówczas można mówić o nadciśnieniu tętniczym.

Nadciśnienie tętnicze pierwotne i wtórne.

Nadciśnienie tętnicze może być pierwotne, tj. takie, którego bezpośrednia przyczyna nie została ustalona, albo wtórne, którego bezpośrednia przyczyna jest znana. Nadciśnienie wtórne dotyczy tylko ok. 5% wszystkich chorych na nadciśnienie. W 95% jest to choroba pierwotna – dlatego uwaga autora skupia się głównie na tym problemie. Czym różni się nadciśnienie pierwotne od wtórnego?

U części chorych wysokie ciśnienie jest objawem istniejącej choroby. Nadciśnienie towarzyszy chorobom nerek, zwężeniu tętnicy nerkowej. Rzadziej przyczyną wysokiego ciśnienia są zaburzenia czynności gruczołów dokrewnych (zwykle nadnerczy), wady serca czy choroby naczyń. W tej grupie chorych istnieje możliwość wyleczenia nadciśnienia przez usunięcie przyczyny, na przykład rozszerzenie zwężonej tętnicy nerkowej. W powyższych sytuacjach mówimy o wtórnym nadciśnieniu tętniczym.

Najczęściej jednak (u ponad 95% osób z nadciśnieniem) nie udaje się wykryć jego przyczyny – dlatego mówimy o pierwotnym nadciśnieniu tętniczym. Prawdopodobnie u ludzi z pierwotnym nadciśnieniem tętniczym w powstawaniu choroby bierze udział wiele różnych mechanizmów. Ważną rolę odgrywają czynniki dziedziczne, nadciśnienie tętnicze często występuje rodzinnie. Odpowiadać za to mogą geny zwiększające wchłanianie sodu w nerkach. Dochodzi wówczas do nadmiernego gromadzenia sodu w organizmie, co sprzyja podwyższonemu ciśnieniu. Prawdopodobnie podobny mechanizm powoduje wzrost ciśnienia tętniczego u osób spożywających duże ilości soli kuchennej (chlorku sodu). Tutaj leczenie jest długotrwałe: polega na wyeliminowaniu czynników ryzyka i leczeniu farmakologicznym.

Co sprzyja ujawnieniu się nadciśnienia tętniczego?

Głównymi czynnikami ryzyka podwyższonego ciśnienia tętniczego są wiek powyżej 60 lat (szacuje się, że po 65 roku życia nadciśnienie występuje w Polsce u ok. 50% osób), płeć męska, obciążenie rodzinne, cukrzyca typu 2, zaburzenia przemiany lipidów i palenie papierosów. Nadciśnieniu tętniczemu sprzyja też nadużywanie alkoholu i niewielka aktywność fizyczna. Dieta zawierająca dużo soli, a mniej potasu, obfite odżywianie się, otyłość. Ponadto stres, związany z codziennym życiem, jest również czynnikiem sprzyjającym wzrostom ciśnienia.

Wynika z tego, że na jedne czynniki ryzyka możemy wpływać, na inne nie. By zredukować ryzyko zachorowania, należy zaprzestać palenia tytoniu oraz używania alkoholu, uregulować masę ciała, dobrze leczyć cukrzycę, przestrzegać diety, być aktywnym fizycznie. Całkowicie należy odstawić sól! W przypadku prowadzonego leczenia farmakologicznego należy również przestrzegać powyższych zasad.

Jak sprawdzić czy choruje się na nadciśnienie tętnicze?

Nadciśnienie tętnicze zazwyczaj nie daje objawów klinicznych, a jednak jest bardzo niebezpieczne (patrz niżej: powikłania). Chorzy mogą jednak odczuwać poranne bóle z tyłu głowy, zawroty głowy, gorzej tolerują wysiłek fizyczny.

Niezależnie od tego czy odczuwa się dolegliwości czy też nie, należy wykonywać pomiary ciśnienia tętniczego. Nadciśnienie tętnicze rozpoznaje się po uzyskaniu wyników wielokrotnych pomiarów. Do badania najczęściej wybierana jest metoda pośrednia wynaleziona przez włoskiego lekarza Riva-Rocci (RR) z użyciem uciskowego mankietu gumowego. Najlepiej oczywiście, gdy pomiaru dokona lekarz lub pielęgniarka. Najdokładniejsze są manometry rtęciowe. Na rynku jednak dostępne są elektroniczne aparaty do mierzenia ciśnienia. Są one mniej dokładne, trzeba przestrzegać ściśle instrukcji, dają jednak informacje, czy ciśnienie jest w normie, czy też jest podwyższone oraz niewątpliwą zaletą jest prostota obsługi i możliwość samodzielnego wykonywania pomiarów.

Pomiar ciśnienia tętniczego w gabinecie lekarskim informuje o chwilowej jego wartości. U wielu pacjentów stres związany z badaniem wyzwala reakcję odruchową, której jednym z objawów jest wzrost ciśnienia tętniczego. Takie zjawisko nosi nazwę efektu białego fartucha. We własnym domu aparat może wskazać prawidłowe ciśnienie tętnicze. Jeśli nie zostanie wykryte, staje się przyczyną niepotrzebnego podawania leków. Można temu zapobiec zapisując wartości ciśnienia tętniczego z całej doby.

Od pewnego czasu stosuje się coraz powszechniej przenośne urządzenia mierzące i zapisujące ciśnienie tętnicze. Niewielki kształt i waga sprawiają, że nie przeszkadzają badanemu w codziennej aktywności. Pozwalają zbadać jak zmienia się ciśnienie tętnicze w czasie dnia, snu, pracy fizycznej czy też stresu.

Oprócz wielokrotnych pomiarów, które dają odpowiedź na zasadnicze pytanie dotyczące obecności lub braku choroby nadciśnieniowej, po rozpoznaniu nadciśnienia należy wykonać kilka innych badań. Badania dodatkowe pozwalają ustalić, czy nadciśnienie ma charakter pierwotny, czy wtórny. Ważna jest ocena stopnia uszkodzenia narządów przez chorobę (patrz niżej: powikłania). Trzeba wykonać badanie EKG zarówno spoczynkowe, jak i wysiłkowe oraz 24-godzinne badanie metodą Holtera. Wskazane jest wykonanie badania echokardiograficznego. Ważne jest monitorowanie wydolności nerek. Badanie dna oczu powinno być rutynowe w diagnostyce nadciśnienia.

Jak samodzielnie mierzyć ciśnienie tętnicze krwi?

Pomiar ciśnienia tętniczego jest jednym z nielicznych badań, które pacjent może wykonywać sam. Nie jest to badanie trudne. Powinni się tego nauczyć i wykonywać przynajmniej raz dziennie chorzy cierpiący na nadciśnienie tętnicze. W porozumieniu z lekarzem, należy zakupić specjalny aparat do mierzenia ciśnienia (obecnie dostępne na rynku proste w obsłudze aparaty elektroniczne oraz tradycyjne aparaty). W pierwszym okresie (nauka mierzenia ciśnienia) powinien pomóc pacjentowi lekarz lub pielęgniarka.

Przed wykonaniem pomiaru należy przygotować aparat do mierzenia ciśnienia, usiąść przy stole, uwolnić ramię z krępującej odzieży, odprężyć się i poczekać, co najmniej 3 min. Jeśli są różnice we wskazaniach wartości ciśnienia na lewym i prawym ramieniu, pomiary wykonujemy na tym ramieniu, na którym stwierdzamy wyższe wartości.

Mankiet należy założyć na ramię tak, aby jego dolny brzeg znajdował się 2-3 cm powyżej zgięcia łokciowego. Mankiet powinien przylegać do ramienia dość ściśle. Należy oprzeć wygodnie rękę o blat stołu. W przypadku aparatów nadgarstkowych – ułożyć rękę zgodnie z instrukcją obsługi.

Jeżeli pacjent posługuje się aparatem rtęciowym i stetoskopem: po właściwym założeniu mankietu należy włożyć słuchawki do uszu i wolną ręką szybko napompować mankiet do poziomu 20-30 mm Hg, powyżej przewidywanej wartości ciśnienia skurczowego. Stetoskop przykłada się do miejsca w zgięciu łokciowym, tuż pod dolna krawędzią mankietu. Powietrze z mankietu należy wypuszczać powoli, nie szybciej niż 2 mm Hg na sekundę. Moment, w którym słyszy się pierwszy ton, odpowiada ciśnieniu skurczowemu, tony są jeszcze słyszalne aż do chwili, kiedy ucichną całkowicie. Ostatni słyszalny ton oznacza wartość ciśnienia rozkurczowego. Należy śledzić cały czas słupek rtęci lub wskazówkę wskazującą wartość ciśnienia. Aparat elektroniczny sam wskaże wartość ciśnienia.

Wszystkie pomiary należy notować w specjalnym zeszycie – kalendarzu i okazywać lekarzowi podczas kontroli. Pozwala to właściwie prowadzić leczenie.

Powikłania powodowane nadciśnieniem tętniczym.

Światowa Organizacja Zdrowia przedstawiła stadia rozwojowe nadciśnienia tętniczego w sposób następujący:

• stadium I: nadciśnienie bez zmian narządowych,
• stadium II: nadciśnienie z niewielkimi zmianami narządowymi, takimi jak białkomocz, przerost lewej komory, retinopatia (zmiany w siatkówce) nadciśnieniowa I-II stopnia,
• stadium III: nadciśnienie z ciężkimi uszkodzeniami narządowymi, takimi jak niewydolność lewokomorowa, retinopatia nadciśnieniowa III-IV st., powikłania mózgowe, niewydolność nerek.

Już ten podział sugeruje, jakie mogą zaistnieć problemy zdrowotne, jeżeli nadciśnienia tętniczego nie leczy się. Zwiększone ciśnienie tętnicze w naczyniach to zwiększona, nadmierna siła działająca na ściany małych i dużych tętnic. Im dłużej trwa nadciśnienie tym poważniejsze zmiany. Zmiany naczyniowe charakterystyczne dla nadciśnienia tętniczego prowadzą do powikłań narządowych, które stanowią główny problem tej choroby, a także główną przyczynę zgonów. Narażone są zwłaszcza serce, mózg, nerki, oczy (siatkówka) i duże naczynia.

W przebiegu nieleczonego lub leczonego nieskutecznie nadciśnienia dochodzi do przerostu lewej komory i jej niewydolności. Nadciśnienie tętnicze sprzyja przyspieszonemu rozwojowi choroby niedokrwiennej serca, jest ono jednym z głównych czynników ryzyka zawału serca. Nadciśnienie tętnicze jest przyczyną poważnych arytmii serca.

Nadciśnienie tętnicze prowadzi do trwałych ubytków w istocie białej i szarej kory. Jest przyczyną ostrych niedokrwień mózgu, udarów niedokrwiennych i wylewów krwi wewnątrzczaszkowych oraz ostrej encefalopatii nadciśnieniowej bez udaru. Im wyższe ciśnienie, zarówno rozkurczowe, jak i skurczowe, tym wyższe prawdopodobieństwo udaru. Im dłużej trwa nadciśnienie, tym więcej stwierdza się trwałych zmian w mózgu w badaniach obrazujących ten narząd.

Nadciśnienie tętnicze prowadzi do uszkodzenia nerek (nefropatii nadciśnieniowej), do ich niewydolności.

W nadciśnieniu tętniczym charakterystyczne są zmiany w naczyniach siatkówki, widoczne podczas badania dna oka. Na podstawie tych zmian można określać stopień zaawansowania choroby. W bardzo zaawansowanym stadium choroby w siatkówce pojawiają się krwawienia, ogniska degeneracji. Podczas dramatycznego wzrostu ciśnienia może dojść do obrzęku tarczy nerwu wzrokowego.

Leczenie nadciśnienia.

Leczenie nadciśnienia tętniczego można podzielić na farmakologiczne (prowadzi je lekarz zalecając odpowiednie leki) i nefarmakologiczne (pacjent pod kontrolą lekarza rezygnuje z zachowań ryzykownych, a podejmuje działania prozdrowotne).

Leczenie nefarmakologiczne polega na obniżeniu masy ciała u osób z nadwagą i otyłością. Ma to bardzo istotne znaczenie w leczeniu nadciśnienia tętniczego gdyż obniżenie masy ciała o 5 kg powoduje umiarkowany efekt hipotensyjny (obniżenie ciśnienia tętniczego) oraz korzystnie wpływa na inne ewentualne czynniki ryzyka takie jak cukrzyca, hiperlipidemia i przerost lewej komory serca. Należy ograniczyć spożycie alkoholu do minimum. Należy zaprzestać palenia tytoniu w jakiejkolwiek postaci (papierosy, fajka, cygara). Regularne ćwiczenia fizyczne o umiarkowanym natężeniu, najlepiej szybki spacer lub pływanie – minimum 3-4 razy w tygodniu przez 30-40 min mają wpływ na obniżenie ciśnienia tętniczego. Korzystne jest zmniejszenie spożycia soli kuchennej – najlepiej całkowite wyeliminowanie z diety. Wprowadzenie ryb, warzyw i owoców wpływa pozytywnie na obniżenie ciśnienia tętniczego.

Leczenie nefarmakologiczne może okazać się skuteczne i nie będzie wówczas potrzeby wdrażania leków. Jednak częstsze są sytuacje, gdy niezbędne jest włączenie terapii farmakologicznej. Proces leczenia w każdym etapie nadzoruje lekarz i to on decyduje o rodzaju terapii. Należy pamiętać o tym, że zażywanie leków przeciwnadciśnieniowych nie zwalnia z obowiązku stosowania się do zasad terapii niefarmakologicznej.

Istnieje kilka grup leków stosowanych w leczeniu nadciśnienia. W zależności od tego jak ciśnienie jest wysokie oraz w zależności od obecności innych chorób, wskazań i przeciwwskazań lekarz dokonuje wyboru leku i dawki, bądź też stosuje kilka leków. Najważniejsze grupy leków to inhibitory enzymu konwertującego, blokery kanału wapniowego, beta – blokery, leki moczopędne, alfa blokery.

Podsumowując.

Powyższe informacje mają za zadanie przybliżyć wagę problemu – w przypadku choroby zawsze należy zgłosić się do lekarza. Trzeba pamiętać, że nie wolno lekceważyć problemu nadciśnienia tętniczego. Należy od czasu do czasu mierzyć ciśnienie tętnicze krwi, by nie „przegapić” tej choroby. Nie dając objawów klinicznych nadciśnienie tętnicze nie powoduje niepokoju – ale następstwa bywają poważne. Zdrowie to wartość, o którą należy szczególnie dbać, niestety doceniane jest często dopiero wówczas, gdy się je utraci.